در آیات قرآن، اصطلاح جهاد نفس به معنای جانفشانی در راه خدا در میادین جنگی به کار رفته‌، ولی این جانفشانی بدون جهاد نفس به معنای خود‌سازی و رهایی از شهوات و خواسته‌ها و هواهای نفسانی امکان‌پذیر نیست. نویسنده در این مطلب درباره چیستی جهاد نفس و اهمیت آن از دیدگاه قرآن و روایات سخن گفته است.

***

مفهوم شناسی جهاد نفس

جهاد نفس ترکیبی از دو واژه جهاد به معنای به کارگیری تمام توان و نیرو در قول و فعل است.(محمد بن محمد زبیدی‌، تاج‌العروس‌ من‌ جواهر القاموس‌، ذیل‌ «جهد»)

مراد از نفس در اصطلاح قرآنی ذات حتی ذات خداوندی مانند: وَيُحَذِّرُكُمُ اللهُ نَفْسَهُ؛ خداوند شما را از نفس و ذاتش بر حذر می‌دارد(آل عمران، آیات 28 و 30)، روان و جان آدمی(شمس، آیه 7؛ زمر، آیه 42؛ بقره‌، آیات 48 و 72 و 281)‌، هواهای نفسانی(بقره، آیه 87) و مانند آن است.

در قرآن تعبیر جهاد نفس به معنی جهاد با نفس و جان همانند جهاد با اموال آمده است، مانند آیه 72 سوره انفال که می‌فرماید: وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللهِ؛ و در راه خدا با اموال و با جان‌های خود جهاد کردند‌، در این‌گونه موارد، حرف باء به معنای سببیت بر سر مال و جان آمده تا بیان کند که این مجاهدت با سرمایه‌های مالی و جانی انجام می‌گیرد و شخص مجاهد مال و جان بر سر جهاد می‌گذارد و جانفشانی می‌کند. 

پس همان طوری که در جهاد کبیر علمی با کمک قرآن علیه شبهات به مجاهدت می‌پردازد و آن را دفع می‌کند(فرقان، آیه 52)، در جهاد اصغر با کمک مال و جانفشانی این مجاهدت صورت می‌گیرد.

اما یک معنای دیگر برای جهاد نفس مطرح است و آن «جهاد علیه نفس» است. این معنا در قرآن به‌صراحت مطرح نشده است. اگر اصطلاح جهاد نفس به معنای «جهاد علیه نفس» باشد، این پرسش مطرح می‌شود که آیا نفس دشمن است که باید علیه آن مجاهدت کرد چنان‌که علیه دشمنان جهاد انجام می‌گیرد؟ در پاسخ باید گفت: نفس به معنای روان و یا ذات‌، مقصود در این ترکیب نیست؛ بلکه مراد از نفس همان هواهای نفسانی است؛ به این معنا که هواهای نفسانی دشمن تلقی شده و باید علیه این دشمن درونی مجاهدت کرد و او را سر جایش نشاند. پس مراد از جهاد نفس همان جهاد علیه هواهای نفسانی است.

در روایات نیز آنچه از اصطلاح روایی جهاد نفس به دست می‌آید، مراد همین معنای جهاد علیه هواهای نفسانی است. به سخن دیگر، مقصود این است که در خود نفس یک جهادی در حال انجام است. یعنی صحنه نفس را میدان‌گاهی از قوای متضاد و متناقض فرض کرده‌اند که باید در این میدانگاه به جهاد پرداخت.

به تعبیر دیگر، جهاد نفس یعنی جهاد فی النفس، یعنی جهادی که در درون نفس رخ می‌دهد. این تعبیر ناظر به میدان معرکه و جهاد است نه له یا علیه چیزی یا کسی. در این‌جا فرض بر این است که در نفس انسانی قوایی چون عقل و شهوت و غضب علیه یکدیگر به جنگ و جهاد می‌پردازند و از آنجایی که لفظ جهاد یک لفظ مقدس با معنای خاص و اصطلاح اسلامی و شرعی است، مراد، جهاد در صحنه نفس علیه دو قوه‌ای است که می‌کوشد تا عقل را به زیر سلطه خویش در آورد. پس جهاد در صحنه نفس‌، مقدس است؛ زیرا مجاهد‌، عقلی است که می‌کوشد تا غضب و شهوت را رام و زیر سلطه خود در آورد.

هر یک از دو معنای اخیر یعنی «جهاد علیه هواهای نفسانی» و «جهاد در صحنه نفس به قصد غلبه عقل» همان مراد و مقصود از جهاد نفس در اصطلاح روایاتی است که به جهادنفس اشاره دارد.

جهاد نفس در آیات

چنان‌که گفته شد، جهاد نفس در آیات قرآن بی‌هیچ شک و تردیدی به جانفشانی در صحنه نظامی و جهاد نظامی اشاره دارد. هر گاه واژه جهاد با اموال و انفس مطرح شده به این قصد بوده است که به‌ معنای‌ جنگ‌ با کافران‌ و مشرکان‌ از طریق جانفشانی است. البته در برخی از آیات از جمله 78 سوره حج آمده است: وَجَاهِدُوا فِي اللهِ حَقَّ جِهَادِهِ؛ در خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا ‌نمایید. یعنی چنان‌که بایسته خدایی خداست مجاهدت در خدا کنید. این عبارت می‌تواند هم جهاد نظامی و اصغر را در بر گیرد و هم جهاد کبیر علمی را با استفاده از قرآن و هم جهاد نفس برای خدایی و متاله شدن مراد و منظور آیه باشد؛ چنان‌که مفسران معنای اعم از جانفشانی‌، یعنی جهاد با هواهای نفسانی را مطرح کرده‌اند.(طوسی‌، التبیان فی تفسیر القرآن؛ ذیل آیه)

علامه طباطبایی می‌نویسد: كلمه«جهاد» به معناى بذل جهد و كوشش در دفع دشمن است و بيشتر بر مدافعه به جنگ اطلاق مى‏شود و ليكن گاهى به طور مجاز توسعه داده مى‏شود به طورى كه شامل دفع هر چيزى كه ممكن است شرى به آدمى برساند مى‏شود. مانند شيطان كه آدمى را گمراه مى‏سازد و نفس اماره كه آن نيز آدمى را به بد‌ي‌ها امر مى‏كند و امثال اين‌ها. در نتيجه جهاد شامل مخالفت با شيطان در وسوسه‏هايش و مخالفت با نفس در خواسته‏هايش مى‏شود كه رسول خدا(ص) اين قسم جهاد را «جهاد اكبر» ناميد و ظاهرا مراد از جهاد در آيه مورد بحث معناى اعم از آن و از اين باشد و همه را شامل شود مخصوصا وقتى مى‏بينيم كه آن را مقيد به قيد (در راه خدا) كرده به خوبى اين عموميت را مى‏فهميم، چون اين آيه جهاد را متعلق كرده بر كارى كه در راه خدا انجام شود پس جهاد اعم است.(المیزان، ذیل آیه)

در مجمع‌البیان ذیل آیه 69 عنکبوت: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا َآمده است: و كسانى كه در راه ما و به خاطر فرمانبردارى و جلب خشنودى ما جهاد و تلاش کنند و در برابر كفر و بيداد و نيز هواهاى نفسانى پايدارى ورزند و بايستند، بى‏گمان ما آنان را به راه خويش راه مى‏نمائيم تا به نجات و كاميابى و پاداش پرشكوه ما نائل آيند.(مجمع‌البیان، ذیل آیه) در این تفسیر معنای اعم از جهاد نظامی بیان شده و جهاد نفسانی با هواهای نفس نیز مطرح می‌شود. علامه طباطبایی نیز می‌نویسد: كلمه «جاهدوا» از ماده «جهد» است، و«جهد» به معناى وسع و طاقت است و «مجاهده» به معناى به كار بردن آخرين حد وسع و قدرت در دفع دشمن است و جهاد بر سه قسم است، جهاد با دشمن ظاهرى و جهاد با شيطان و جهاد نفس. راغب اين طور گفته است؛ و معناى «جاهَدُوا فِينا» اين است كه جهادشان همواره در راه ما است و اين تعبير كنايه از اين است كه: جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقيده باشد و چه در راه عمل و چون جهادشان در راه خدا است هيچ عاملى ايشان را از ايمان به خدا و اطاعت اوامر و نواهى او بازنمى‏دارد.(المیزان، ذیل آیه)

جهاد نفس در روایات 

اما روایات بسیاری به مسئله جهاد نفس به معنای مصطلح پرداخته است که شیخ حر عاملی در کتاب ارزشمند وسایل‌الشیعه در بخش «کتاب الجهاد» 910 حدیث را درباره تهذیب نفس و درمان بیماری‌های آن برگزیده و آنها را در 101 باب با عنوان «ابواب جهاد النفس و مایناسبه» مرتب کرده است. از جمله این روایات روایتی است که امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند. در این روایت جهاد نفس به عنوان جهاد اکبر معرفی شده است.

امام صادق‌(ع) فرماید: إنَّ النّبيَّ (صلى‌الله عليه‌و‌آله) بَعثَ بسَرِيّه، فلَمّا رَجَعوا قالَ: مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصْغَرَ و بَقِيَ الجِهادُ الأكْبَرُ. قيلَ: يا رسول‌الله‌، و ما الجِهادُ الاكْبَرُ؟ قالَ: جِهادُ النَّفْسِ؛ پيامبر(ص) سپاهى را به جنگ گسيل داشت؛ وقتى برگشتند فرمود: خوشامد مى گويم به گروهى كه جهاد اصغر را انجام دادند، اما جهاد اكبر همچنان مانده است. عرض شد: اى پيامبر خدا! جهاد اكبر چيست؟ فرمود: جهاد با نفْس.(نگاه کنید: کلینی‌، اصول کافی، ج۱، ص‌ ۱۲)

البته شیخ صدوق، در ادامه‌ حدیث‌ این‌ تتمه‌ را نیز نقل‌ کرده‌ است‌: ثُمَّ قالَ: اَفْضَلُ الْجِهادِ مَنْ جاهَدَ نَفْسَهُ الَّتی‌ بَین‌ جَنْبَیهِ؛ برترین‌ جهاد این‌ است‌ که‌ شخص‌ با نفس‌ خود جهاد کند.(معاني الأخبار:ج 1‌، ص 160)

ابوذر در روایتی تفسیر روشن‌تری از جهاد نفس می‌دهد و معلوم می‌کند که مراد از جهاد نفس جهاد علیه هواهای نفسانی است. ایشان از پيامبر خدا (ص)- درباره برترین جهاد می‌پرسد و پیامبر(ص) در پاسخ به سؤال ابوذر از برترين جهاد ـ فرمود: أنْ يُجاهِدَ الرّجُلُ نَفْسَهُ و هَواهُ؛ مبارزه انسان با نفْس و هواهاى نفسانيش.(میزان الحکمه‌، ج 2، جهاد اکبر) همچنین پیامبر(ص) فرمود: لا فضیله کالجهاد، ولاجهاد کمجاهده الهوی؛ هیچ فضیلتی همانند جهاد نیست و هیچ جهادی همانند مجاهده با هوای نفس نیست.(میزان الحکمه، ج1، ص 453، الجهاد الاکبر، حدیث 2747) نیز فرمود: إعلموا أنّ الجهاد الاکبر، جهاد النّفس، فاشتغلوا بجهاد أنفسکم تسعدوا؛ بدانید جهاد با نفس، جهاد اکبر است، پس به جهاد با هواهای نفستان مشغول شوید تا سعادتمند شوید.(همان، حدیث 2748)

در تبیین اینکه چرا جهاد نفس جهاد اکبر است باید گفت وقتی هواهای نفسانی دشمن‌ترین دشمنان بشر است، به طور طبیعی مجاهدت با این دشمن سخت‌تر است. پیامبر(ص) می‌فرماید: أَعْدَى‏ عَدُوِّكَ‏ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ‏؛ سرسخت‌ترین دشمنت نفس تو هست كه در میان دو پهلويت قرار دارد. (تنبیه الخواطر، ورام بن ابى فراس‏، ج‏ ۱، ص ۵۹؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۶۷، ص ۶۴) که دراین روایت منظور از نفس همان هواها و دل به‌خواهی‌های نفس اماره است.

در آیات قرآن جهاد علمی علیه شبهه‌افکنی دشمنان با بهره‌گیری از قرآن به عنوان جهاد کبیر معرفی شده است(فرقان، آیه 52) و پیامبر(ص) جهاد نظامی حتی با جانفشانی و بذل مال را جهاد اصغر معرفی می‌کند، اما جهاد علیه هواهای نفسانی و شهوت و غضب و قدرت طلبی و مال طلبی و تفاخر و تکاثر و دیگر صفات پست را جهاد اکبر معرفی می‌کند تا این‌گونه بیان کند که جهاد علیه نفس بسیار سخت‌تر از هر جهادی است. این جهاد است که انسان را متخلق به اخلاق الهی می‌کند و او مظهر صفات و اسمای الهی می‌شود و به عنوان خلیفه از کرامت برتر بهره‌مند می‌گردد.

از نظر قرآن شکست در عرصه نظامی اگر با مجاهدت همراه باشد، عین پیروزی است(توبه، آیه 52) اما شکست در برابر هواهای نفسانی سقوط از کرامت انسانی به دامن «کالانعام بل هم اضل» یعنی فرودست‌تر از چهارپایان شدن است.(اعراف، آیه 179؛ فرقان، آیه 44)

در‌باره‌ دشواری جهاد نفس‌ گفته‌اند که‌ مردم‌ به‌ طور عادی‌ یک‌بار می‌میرند، ولی‌ کسی‌ که‌ در مسیر جهادنفس‌ و مبارزه‌ با شیطان‌ و هواهای‌ نفسانی‌ خود قرار می‌گیرد، روزی‌ هفتاد بار می‌میرد.(مجلسی‌، بحار الانوار، ج‌ ۷۴، ص‌ ۲۴) 

آثار جهاد نفس

برای جهاد نفس همانند هر کار خیر و عمل صالح آثاری است که در برخی از روایات به آنها اشاره شده است. از جمله این آثار و برکات جهاد نفس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

غلبه بر نفس و هواهای آن: امیرمؤمنان علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: ثمرة المجاهده قهر النّفس؛ میوه مجاهدت غلبه بر نفس و خواسته‌های آن است.(میزان الحکمه، ج1، ص 453، الجهاد الاکبر،‌، ص 454، حدیث 2758)

مالکیت بر نفس: پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: جاهدوا أهواءکم تملّکوا أنفسکم؛ با هواهای نفستان مجاهده کنید تا مالک نفس‌هایتان شوید. (همان، ص 455، حدیث 2766)

چتر فرشتگان و راندن شیطان: پیامبر(ص) در این باره نیز می‌فرماید: جاهدوا أنفسکم بقلّه الطّعام والشّراب،‌ تظلّکم الملائکه و یفرّعنکم الشّیطان؛ با هواهای نفستان با کم خوردن طعام مجاهده کنید تا ملائکه شما را زیر چتر و بالشان بگیرند و شیطان از شما فرار کند.(همان، حدیث 2768)

اکمال تقوا: تقوا میوه ایمان است و یقین میوه تقوا است. کسی که به کمال تقوای الهی برسد در مراتب سه گانه یقین یعنی علم الیقین و عین الیقین (تکاثر، آیات 5 و 7) و حق الیقین (واقعه، آیه 95) در مرتبه اخیر قرار می‌گیرد. پس مجاهدت نفسانی از چنین برکت و اثری برخوردار خواهد بود. پیامبر(ص) فرموده است: من جاهد نفسه أکمل التّقی؛ هر کسی مجاهدت نفس کند تقوا را تکمیل کرده است.

(همان، حدیث 2770)

البته آثار دیگری نیز برای جهاد نفس است که می‌توان از احادیث گوناگون به دست آورد.

محاسبه نفس در جهاد نفس

جهاد نفس نیازمند برنامه‌ریزی است. یعنی شناخت صفات رذیله خویشتن از طریق بررسی رفتار خود و یا دیدگاه‌های برادران مؤمن است که در مقام آینه وضعیت شخص را نشان می‌دهند و عیوب برادران را بدون هیچ کم و کاست و عیب‌جویی بیان کرده و بدون آنکه بخواهند عیب بزنند و یا شخص را خوار و خفیف سازند از باب نصیحت و موعظه آنها را مطرح کرده و کمک به اصلاح آن می‌کنند.محاسبه نفس و سنجش وضعیت قبل و بعد خود در هر روز و هفته و ماه و سال از مهم‌ترین روش‌هایی است که می‌تواند در جهاد نفس کمک کند.